PROGRAM KONSERWACJI

 

XVIII-WIECZNYCH OŁTARZY BOCZNYCH

 

PW. ŚW. ANTONIEGO PADEWSKIEGO I MATKI BOSKIEJ Z KOŚCIOŁA PARAFIALNEGO PW. ŚW. KRZYżA

W KOZIENICACH - AKTUALIZACJA

 

 

 

Zaktualizowany program opracowany w oparciu o materiały sporządzone przez mgr Anetę Krawczyk-Wróbel

Mgr Michał Biliński Kraków2021

 

REARTE

 

REARTE s.c.

31-161 Kraków, ul. Szlak 18/12 fax: (+48) 012 634 05 73

NIP: 676-233-77-64

REGON: 120387150

Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie w przeglądarce obsługi JavaScript.

 

SPIS TREŚCI

I. ZAKRES PRAC...................................................................................................................... 3

Il. INFORMACJE WSTĘPNE I HISTORIA OBIEKTU.......................................................... 3

• OPIS FORMALNO-KOLORYSTYCZNY.......................................................................... 4

1. TECHNIKA I TECHNOLOGIA.......................................................................................... 6
2. STAN ZACHOWANIA.......................................................................................................... ?
3. WNIOSKI I ZAŁOŻENIA KOSERWATORSKIE............................................................. 8

• PROPONOWANE POSTĘPOWANIE   KONSERWATORSKIE.................................... 1O

 

1. ZAKRES PRAC

 

 

 

Przedmiotem planowanych prac konserwatorskich są dwa XVIII-wieczne, rokokowe ołtarze boczne pw. Św. Antoniego Padewskiego i Matki Boskiej z kościoła parafialnego pw. św. Krzyża w Kozienicach. Prace obejmą konserwację techniczną i estetyczną struktury ołtarzy, elementów snycerskich i rzeźbiarskich.

1. INFORMACJE WSTĘPNE I HISTORIA OBIEKTU

 

 

Obiekt:    XVIII-wieczny ołtarz boczny pw. św. Antoniego Padewskiego

Właściciel:     Parafia pw. Św. Krzyża w Kozienicach

Pochodzenie:     Kościół parafialny pw. Św. Krzyża w Kozienicach, prawa nawa boczna, na zamknięciu

Wymiary:    Ołtarz:   wys.  6,50  m     x szer. 2,86 m,  obraz  „Objawienie  się Św. Antoniemu Dzieciątka Jezus": 1,65 m x 1,08 m,

Autor:    Nieznany, warsztat lwowski (?), obraz przypisywany Szymonowi Czechowiczowi.

Czas powstania:     3 ćw. XVIII w.

Data wpisu i nr    14. 02. 1986

w rej. zabytków    46/B/8,9, 1O, 11

Obiekt:    XVIII-wieczny ołtarz boczny pw. św. Matki Boskiej

Właściciel:     Parafia pw. Św. Krzyża w Kozienicach

Pochodzenie:     Kościół parafialny pw. Św. Krzyża w Kozienicach, lewa nawa boczna, na zamknięciu

Wymiary:     Ołtarz:   wys.  6,50  m     x szer. 2,86 m, obraz „Matka Boża z Dzieciątkiem": 1,65 m x 1,08 m

Autor:    Nieznany, warsztat lwowski (?), obraz przypisywany Szymonowi Czechowiczowi.

Czas powstania:     3 ćw. XVIII w.

Data wpisu i nr    14. 02. 1986

w rej. zabytków    46/B/12, 14, 15

Pierwszy kościół drewniany wzniesiono  z fundacji  Władysława  Jagiełły  i  powstał w 1394 r. Spłonął on jednak w 1410 r. w wyniku napadu wojsk księcia Witolda. Parafia ery­ gowana w 1482 roku. W 1557 r. został odbudowany i uposażony przez Zygmunta Augusta. Należał do par. Wargocin (dziś diecezja siedlecka) do 1559 r. Kościół został spalony w 1657, a odbudowany był w 1677. Kolejna drewniana świątynia została zbudowana w 1754, a roze­ brana w 1869. Obecny kościół pw. Świętego Krzyża zbudowano w latach 1868 -

 

WOJEWÓDZKl URZĄD OCHRONY ZABYTKl

W V   RSZAWit

Delegatura w Radomiu

26-600 Radom, ul. Zeroms'<iego 5?

tel.48363  92          te' te 363 oS-;

1869 staraniem ks Józefa Khauna, a konsekrował go w 1869 bp. Józef Michał Juszyński. Od- nowienia świątyni dokonano w 1887. Polichromię wykonał art. Zdzisław Jasiński.¹

• OPIS FORMALNO-KOLORYSTYCZNY

 

Ołtarz pw. Św. Antoniego Padewskiego

Ołtarz           typu          architektonicznego, przyścienny, jednokondygnacyjny,  jednoosiowy o układzie kulisowym, ze zdwojonymi pilastrami i dostawionymi do nich kolumnami o kapitelach kompozytowych wzbogaconych rocaillem; ustawiony na cokole z dekoracją płycinową. Zwieńczenie w kształcie prostokąta zamkniętego półkoliście, otoczone ramą z motywem akantów i rocaiilów. W polu zwieńczenia, wśród obłoków i główek putt znajduje się figura Chrystusa Tronującego w glorii. W polu środkowym obraz

„Objawienie się Św. Antoniemu Dzieciątka Jezus", powyżej wić akantu z motywem rocaillu. Po bokach na konsolkach figury świętych, na gzymsie dwa uskrzydlone putta.

Ołtarz ma symetryczną budowę; jego rokokowy   styl    ujawnia   się   w   ornamentyce i kompozycji poszczególnych elementów. Pilastry ustawione są względem siebie pod kątem

rozwartym, a wgłębne, półkoliste wyrobienie pilastrów zewnętrznych wprowadza element łuku. Chmury otaczające postać Chrystusa spływają łukiem poniżej linii przerwanego gzymsu, łagodząc podział konstrukcyjny pomiędzy zwieńczeniem i nastawą. Kolorystyka obecnie bazuje na trzech wartościach: kolorze kości słoniowej, złotym i srebrnym. Postacie świętych i putt rzeźbione są lekko, w dynamicznych pozach. Ołtarz, pomimo dość dużych rozmiarów, cechuje lekki i kameralny charakter.

 

1 Informacja zaczerpnięta z Internetu

 

WOJEWODZKI URZAD OCHRO 'Y ZABYTKÓW

 

Oharz pw. Matki Boskiej

 

26 6

tel. 4

 

Ołtarz  pw.  Matki  Boskiej  ma  budowę  bliźniaczą  w  stosunku   do  ołtarza  pw.  Św. Antoniego Padewskiego. W polu środkowym znajduje się koronowane przedstawienie Matki Boskiej z Dzieciątkiem, w drewnianej sukience. Uwagę zwraca inna kompozycja dekoracji rzeźbiarskiej w zwieńczeniu: postać Boga Ojca znajduje się w otoczeniu obłoków i główek putt, jednak obłoki nie spływają łukiem poniżej linii gzymsu a kompozycja zamyka się w owalu, co prawdopodobnie jest rozwiązaniem wtórnym.

Obrazy z ołtarzy (,,Objawienie się Św. Antoniemu Dzieciątka Jezus" oraz „ Matka Boska z Dzieciątkiem ") poddano w roku 2015 konserwacji technicznej oraz estetycznej. Usunięto nawarstwienia technologiczne pochodzące z wcześniejszych renowacji.  Zabiegi przy obrazie Objawienie się św. Antoniemu Dzieciątka Jezus wykonano przy zachowaniu go na podobraziu z poprzedniej konserwacji na które został zdublowany. W przypadku drugiego obrazu usunięto płótno dublażowe odjęte od deski na którą został przybity i ponownie zdublowano go na masę woskowo-żywiczną na nowe podobrazie płócienne. W obydwu obrazach uzupełniono ubytki zapraw dostosowując kolor kitu do występującej oryginalnej zaprawy. Ubytki warstwy zaprawy wypełniono kitem Modosctuc f. GIMOD srl. Ich powierzchnię opracowano zgodnie z fakturą otoczenia po czym zaizolowano 5% roztworem szelaku w alkoholu etylowym. Powierzchnię lica zawerniksowano werniksem damarowym pośrednim. Sposób scalania w miejscach ubytków i przetarć warstwy malarskiej, jak również rekonstrukcji dostosowany był do ich charakteru. Obraz Matka Boska z Dzieciątkiem naklejono na nowe podobrazie drewniane -płyta stolarska. Zrekonstruowano kolor tła oryginalnego obrazu na partii poszerzonego tła dostosowywując je do pola złoconej ramy.

Powierzchnie obrazów po wyschnięciu scaleń kolorystycznych, zawerniksowano werniksem błyszczącym w sprayu (Talens). Drewniane ramy oraz koszulkę i korony odczyszczono z przezłoceń metodą chemiczną, uzupełniono ubytki detalu snycerskiego w kicie oraz drewnie lipowym, a następnie uzupełniono grunty klejowo-kredowe. Złocenia zrekonstruowano na nowych pulmentach z rozróżnieniem partii polerowanych i matowych. Końcowa zamontowano do płyt stanowiących podobrazia malowideł.

1. TECHNIKA I TECHNOLOGIA

 

Ołtarze  wykonano   z   drewna   iglastego   -   struktury   i   elementy   konstrukcyjne, z liściastego - elementy snycerskie. Drewno pod złocenia jak i pod polichromię zostało najpierw przeklejone, następnie pokryte kilkoma warstwami zaprawy klejowo-kredowej. Złocenia profili i ornamentów oraz rzeźb wykonano w technice pulmentowej, złotem w płatkach kładzionym z rozróżnieniem „na mat" i „na poler". Srebrzenia chmur ze zwieńczenia w tej samej technice srebrem płatkowym.

Obecna polichromia struktury ołtarzowej występuje w odcieniu kości słoniowej

 

 

prawdopodobnie powiela pierwotne założenie kolorystyczne. Analogicznie jest w przypadku polichromowanych barwnie karnacji figur ołtarzowych. Oryginalnie w lekko różowym odcieniu. Warstwy pierwotne pokrywają wtórne uzupełnia kitem i gruntem klejowo kredowym,                       kilkuwarstwowe    przemalowania    przewazme    olejne    oraz    przezłocenia z zastosowaniem szlagmetalu w technice olejnej na mikstion, a także lokalne scalenia pozłotą. W toku prac konieczne jest wykonanie kompletnych badań sondażowych, ustalenie zakresu występowania i zachowania warstw chronologicznych, po demontażu wszystkich elementów poszczególnych ołtarzy. Pozwoli to na opracowanie wyników pomocnych przy podjęciu ostatecznej decyzji dotyczącej ekspozycji pierwotnej lub późniejszej warstwy

chronologicznej.

1. STAN ZACHOWANIA

 

 

 

Ołtarze posiadają podobny stopnień zniszczeń. Konstrukcja obiektów jest stabilna aczkolwiek w obrębie struktury występują charakterystyczne spękania występujące wzdłuż łączeń desek, którym towarzyszy wykruszania się zaprawy wraz z warstwą malarską.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

W wielu miejscach widoczne są wczesmeJsze drobne spękania, które zostały w celu ich zamaskowania zalane warstwą farby jak również założone kitem klejowo kredowym.

l\'OJł.\\"ODZt GPZ,,ĄD OCHRONY ZABYTKÓW

2

 

W dolnych partiach ołtarza stwierdzono uszkodzenia mechaniczne powstałe w trakcie użytkowania. Podstawy figur posiadają wykłamania zaistniałe w skutek nieostrożnego przesuwania, przestawiania oraz przybijania gwoźdźmi do podłoży w celu ustabilizowania. Podobnie końce palców w większości wtórnie uzupełnione kitem klejowo kredowym.

 

Drewno struktur jak i elementów snycerskich jest zaatakowane przez owadzie szkodniki drewna. Zauważalne jest to szczególnie w przełomach uszkodzonych krawędzi jak również o ich wcześniejszym bytowaniu świadczy fakt, iż otwory wylotowe zalane są farbą. Do niekorzystnych zmian estetycznych na obiekcie doprowadziło pokrywanie go kolejnymi warstwami malarskimi. Przed nanoszeniem następnych warstw wcześniejsze nie były usuwane oraz właściwie opracowane a ubytków w wielu miejscach nie uzupełniano co spowodowało powstanie nierównej, chropowatej powierzchni z widocznymi wgłębieniami. Analogiczna sytuacja występuje na powierzchniach złoconych. Poprzez wtórne przezłocenie detali,

profilowanych listew oraz szat figur z użyciem szlagmetalu w technice olejnej efektowna plastyka rokokowych ornamentów uległa zatraceniu i spłyceniu. Ponadto metal uległ pociemnieniu, nadając ornamentyce ton w kolorze miedzi. Powierzchnie są zmatowiałe, pokryte warstwą powierzchniowych zabrudzeń, a także miejscowej korozji.

 

 

• WNIOSKI I ZAŁOŻENIA KONSERWATORSKIE

 

Wskutek zaistniałych przekształceń estetyczno-plastycznych odbiegających od pierwotnego założenia oraz postępujących zniszczeń poszczególnych warstw technologicznych ołtarzy zakłada się przeprowadzenie pełnego zakresu czynności wzmacniających drewniane konstrukcje i przywrócenie autorskiego charakteru obiektom.

W pierwszym etapie proponuje się przeprowadzić gruntowną konserwację techniczną. Będzie ona miała na celu wzmocnienie strukturalne pierwotnych materiałów, a przede wszystkim     drewna,     poprzez     impregnację     żywicami     syntetycznymi      połączoną  z  dezynsekcją.   Proponuje   się   ustabilizowanie   rozluźnionych,   rozszczelnionych   desek z  równoczesnym  wykonaniem   koniecznych   uzupełnień   o   charakterze   konstrukcyjnym z wzmocnieniem lub wymianą połączeń stolarskich. Pęknięcia  i odspojenia drewna planuje się skleić. Zakłada się usunięcie niewłaściwe wykonanych wypełnień i rekonstrukcji uzupełnienie wszystkich brakujących fragmentów  oraz ubytków formy rzeźbiarskiej zgodnie z technologią oryginału. Konserwacja estetyczno-plastyczna ukierunkowana będzie na odsłonięcie i wyeksponowanie warstw pierwotnych. Działania poprzedzone zostaną dokładnym rozeznaniem układu warstw stratygraficznym i rozpoznaniem zakresu wytypowania warstw pierwotnych. Pozwoli to na uszczegółowienia programu prac oraz sprecyzowanie postępowania konserwatorskiego.

Wstępnie zakłada się usunięcie wtórnych warstw szlagmetalu i szlagaluminium.

Przewiduje się zdjęcie olejnych przemalowań i odsłonięcie pierwotnej warstwy malarskiej.

Ubytki gruntów zostaną wypełnione zaprawą kredowo klejową. Wstępnie przewiduje się rekonstrukcję złoceń i srebrzeń w technice i technologii oryginału . Jednak faktyczny stan zachowania stwierdzony zostanie po usunięciu wtórnych przezłoceń wobec czego nie wyklucza się ewentualnej regeneracji tychże warstw.

Scalenie kolorystyczne  polichromii  planuje  się  wykonać  w  sposób  naśladowczy do oryginału po uprzednio wykonanych próbach.

• PROPONOWANE POSTĘPOWANIE KONSERWATORSKIE

 

Struktura ołtarzy, rzeźby, elementy snycerskie:

 

1. Inwentaryzacja ołtarzy.
2. Oczyszczenie ołtarzy z brudu i kurzu. Wykonanie zabiegów
3. Wykonanie badań ustalających   stratygrafię    nawarstwień    oraz    potwierdzenie pierwotnej techniki i kolorystyki
4. Usunięcie z powierzchni ołtarzy przemalowań ₁ wtórnych nawarstwień (lakierów, szelaków, farb, metalizacji, złoceń, gwoździ).
5. Usunięcie zapraw o zdegradowanym
6. Impregnacja - wzmocnienie strukturalne drewna - zostanie przeprowadzona metodą iniekcji, kąpieli i powlekania. Zakłada się użycie jako impregnatu 10 - 15% roztworu

 

 

7. Wzmocnienie elementów spękanych i odkształconych. Sklejenie pęknięć struktury, rzeźb i snycerki ołtarzy. Drobne rozeschnięcia zostaną wypełnione cienkimi fornirami z drewna dobranego gatunkowo do oryginalnego lub żywicą epoksydową dwuskładnikową Axson SC 258. Do większych wstawek i uzupełnień zastosowane zostanie drewno sezonowane dobrane gatunkowo do oryginalnego. Wstawki osadzane będą na kleju glutynowym lub kleju poliwinylowym Pattex firmy Henkel przy użyciu kołków
8. Ewentualnie wymiana zniszczonych elementów konstrukcji na
9. Uzupełnienie drobnych ubytków formy rzeźbiarskiej kitem trocinowym spojonym klejem glutynowym lub żywicą epoksydową Axson Opracowanie powierzchni kitów.
10. Uzupełnienie ubytków zapraw zaprawą klejowo-kredową oraz zaprawą syntetyczną typu Beckers lub
11. Uzupełnienie ubytków lub rekonstrukcja złoceń złotem płatkowym w technice klejowej na pulmencie z uwzględnieniem podziałów na poler i
12. Uzupełnienie ubytków polichromii farbą o spoiwie dobranym w toku prób i badań. Na strukturze ołtarzy proponuje się użycie farb akrylowych firmy Maimeri kładzionych warstwowo, z
13. Oczyszczenie z rdzy i zabezpieczenie antykorozyjne elementów metalowych (środki zaproponowane zostaną po rozpoznaniu stanu elementów).
14. Ewentualne zabezpieczenie złoceń w dolnej części ołtarzy lakierem zabezpieczającym złoto przed
15. Wykonanie dokumentacji konserwatorskiej wg obowiązującego schematu - pisemnej i

Aktualizację opracował

mgr Michał Biliński (nr dyplomu 6254) w oparciu o materiały sporządzone przez

mgr Anetę Krawczyk-Wróbel, konserwatora rzeźby

Kraków, październik 2021 r.

REARTE s.c.

31-161 Kraków, ul. Szlak 18/12 tel. kom . 505 331 181 rc11rtc@rcartc.r l, www . rca rtc.r l